یک درد شدید و ناتوان کننده، چیزی است که نگرانی دایمی از تکرار این وضعیت را در ذهن بیمارانی که یک بار به مصیبت سنگ کلیه گرفتار شده اند؛ زنده نگه می دارد. امّا نباید نگران باشید؛ با روشهای ساده درمانی طبّ سنّتی، هم درد به راحتی درمان می شود و هم عامل ایجاد درد، یعنی سنگ کلیه.
انواع سنگ کلیه
1 - سنگ های کلسیمی: حدود ۸۰-۷۵ درصد سنگ های کلیوی را تشکیل می دهند و به طور عمده از جنس اگزلات کلسیم – و با شیوع کمتر از جنس فسفات کلسیم – هستند.
2 - سنگ های شاخ گوزنی یا Struvite: که معمولاً در زمینه عفونت های مزمن کلیوی به وجود می آیند.
3- سنگ های اسید اوریکی.
4 - سنگ های سیستئینی.
عوامل زمینه ساز سنگ کلیه
1- کمی تحرّک: به ویژه در بی حرکتی های شدید مثل بیماران بستری، بیماران دچار ضایعات نخاعی و … باعث افزایش برداشت کلسیم از استخوان ها می شود. این مسأله از سویی باعث تحلیل تدریجی استخوان ها و بروز پوکی استخوان می شود و از سوی دیگر، کلسیم اضافه ای که به این ترتیب وارد خون می شود؛ سطح کلسیم ادرار را افزایش داده زمینه را برای تشکیل سنگ های کلیوی فراهم می کند.
۲- مشکلات تغذیه ای:
۱- ۲- مصرف غذاهایی که دفع ادراری اگزلات را زیاد می کنند: آجیل های بوداده، انواع شکلات، چای، نوشابه های کولا، اسفناج، بادام زمینی و ….
۲- ۲- مصرف زیاد نمک: که باعث افزایش دفع ادراری کلسیم می شود.
۳- ۲- مصرف زیاد پروتئین های حیوانی(انواع گوشت، لبنیات و تخم مرغ): این موادّ غذایی، دفع کلسیم، اگزلات و اسید اوریک را افزایش می دهند و احتمال تشکیل هر دو نوع سنگ کلسیمی و اسید اوریکی را زیاد می کنند.
۴- ۲- مصرف کم فیبر: یا به زبان ساده همان غذاهای گیاهی؛ چرا که مصرف زیاد میوه و سبزیجات، کاهش خطر تشکیل سنگ های کلیوی را به دنبال دارد.
۳- کم شدن حجم ادرار: به دلیل فعّالیت های سنگین و تعریق زیاد، روزه داری و ….
۴ – مصرف الکل: که در ادمه توضیح مبسوطی در مورد آن خواهیم داد.
۵- یبوست: که بدون تردید از مهمترین دلایل شیوع سنگ های کلیوی است که متأسّفانه تقریباً هیچ گاه به آن توجّهی نمی شود.
۶- عفونت های مزمن کلیوی: که چنان که گفتیم زمینه را برای تشکیل سنگ های شاخ گوزنی فراهم می آورند.
۷ – سایر علل: مثل پرکاری تیروئید، بعضی بیماری های نادر ژنتیکی و ….
علایم سنگ های کلیوی
بیماران مبتلا به سنگ هاى کلیه معمولاً با دوره هاى درد شدید، پیچشى و متناوب که هر چند دقیقه یک بار مى گیرد و ول مى کند، مراجعه مى کنند. درد معمولاً ابتدا در ناحیه پهلوها و پشت، درست پایین دنده ها، ظاهر مى شود که به تدریج به کشاله ران و ناحیه تناسلى انتشار مى یابد و با دفع سنگ، درد بیمار متوقف مى شود. بیماران به دلیل فعالیت دستگاه عصبى خودمختار (سمپاتیک) پوست سرد، تعریق و حالت تهوع دارند. اکثر بیماران خون در ادرار دارند که ممکن است میکروسکوپى باشد و تنها با آزمایش ادرار مشخص شود یا کاملاً ادرار، کدر یا تیره به نظر آید. این علایم به دلیل ایجاد انسداد در مسیر خروج ادرار به وجود می آیند. بنابراین تا وقتی که سنگ، مسیر ادراری را به طور نسبی یا کامل دچار انسداد نکند؛ می تواند بدون علامت باشد و این به آن معناست که ممکن است بسیاری از ما سنگ کلیه داشته باشیم ولی از آن بی خبر باشیم. همچنین ممکن است سنگ های کلیوی به صورت دوره ای به وجود بیایند؛ حلّ و دفع شوند و سنگ های جدیدی تشکیل شوند بدون آنکه شخص از آنها اطّلاعی داشته باشد. در این گونه موارد شخص ممکن است گهگاه احساس سنگینی، گزگز یا دردهای خفیف کلیوی داشته باشد.
شیوع
بیشترین شیوع سنگ کلیه در گروه سنى ۱۸ تا ۴۵ سال دیده مى شود. معمولاً بزرگسالان بالاى ۳۰ سال از هر دو جنس (زن و مرد) مبتلا مى شوند اما شیوع سنگ کلیه در مردان ۵ تا ۱۰ برابر بالاتر است. میزان بروز سنگ هاى کلیوى در کشورهاى توسعه یافته بیشتر است که به دلیل مصرف زیاد پروتئین همراه با رژیم غذایى کم فیبر است. چهل درصد بیماران مبتلا به اولین حمله سنگ کلیه در عرض ۲ تا ۳ سال دچار یک حمله مجدد مى شوند و ۷۵ درصد مبتلایان نیز در عرض ۷ تا ۱۰ سال دچار عود مى شوند.
تشخیص و درمان در طبّ کلاسیک
تشخیص سنگ کلیه عمدتاً براساس علایم بالینی، آزمایش ادرار، عکس ساده شکم یا سونوگرافی انجام می شود.
درمان هم شامل تجویز داروهایی برای کاهش درد، شل کردن عضلات حالب(برای حرکت سریعتر سنگ)، تجویز داروهای حل کننده سنگ، سنگ شکن و نهایتاً جرّاحی است.
نکته های پیشگیرانه و درمانی بر اساس رویکرد طبّ سنّتی
اگر چه سنگ های کلیه، انواع مختلف و بالطبع روشهای گوناگونی برای پیشگیری و درمان دارند؛ ولی نکات ذیل را به عنوان نکاتی عمومی، ساده و قابل اجرا در ۳ بخش ذکر می کنیم.
1 – کنترل درد: شاید برای بیماری که دچار سنگ کلیه است هیچ چیزی مهمتر از کنترل درد شدیدش نباشد؛ دردی که گاه به مسکّن های تزریقی مخدّر مانند مورفین نیز به خوبی پاسخ نمی دهد؛ امّا طبّ سنّتی برای این مشکل راه حل های ساده ای دارد:
1-1 بادکش گذاری: بادکش گذاری اثری فوق العاده در رفع اسپاسم عضلات حالب دارد و تقریباً بلافاصله درد را تسکین می دهد؛ در واقع، بادکش گذاری با شل کردن عضلات صاف حالب، درد را کاهش داده باعث تسهیل حرکت و دفع سنگ خواهد شد. برای این کار موضع حداکثر درد را با یک روغن مناسب چرب کرده در همان ناحیه بادکش بگذارید و تا رفع کامل درد(معمولاً ۱۵-۱۰ دقیقه) آن را برندارید. طبیعی است که با این کار ممکن است پس از مدتی درد را در نقطه ای پائین تر از نقطه قبلی احساس کنید که علت آن حرکت سنگ است. به موازات تغییر محل درد، جای بادکش ها را عوض می کنید تا وقتی که سنگ داخل مثانه شود و درد از بین برود. اگر درد بیمار در ناحیه ای وسیع پخش است؛ در کلّ ناحیه درد بادکش بگذارید. اگر درد بیمار در جاهایی مثل بیضه یا کشاله ران احساس می شود و طبیعتاً نمی توانید محلّ اصلی سنگ را پیدا کنید؛ مسیری از روی کلیه تا روی مثانه را بادکش گذاری کنید. این مسیر از کلیه شروع می شود؛ ۲۰-۱۵ سانتی متر به سمت پایین حرکت می کند و سپس با گذشتن از پهلوی بیمار با مسیری مورّب به سمت مثانه(قسمت بالای ناحیه تناسلی) می رسد. این نحوه بادکش گذاری تقریباً شکست درمانی ندارد. پس از مدیریت اورژانسی درد و در طول درمان دارویی، بادکش گذاری روزانه (روزی یک بار به مدّت ۲۰-۱۵ دقیقه) روی کلیه مبتلا باعث افزایش خون رسانی کلیه و تسریع در حل شدن سایر سنگ ها و جلوگیری از تشکیل سایر سنگ ها خواهد شد.
1-2 سایر روش ها: در صورتی که به هر دلیل قادر به بادکش گذاری نیستید؛ می توانید یک عدد آجر(ترجیحاً آب ندیده) را داغ کرده لای حوله پیچیده روی موضع درد بگذارید و تا حدّ تحمّل، آن را برندارید. این کار اگر چه تأثیر بادکش را ندارد؛ امّا به ویژه در کنترل دردهای خفیف تر مؤثّر است.
2 – نکته های پیشگیرانه و بهداشتی در درمان سنگ کلیه:
2-1 - دستورات تغذیه ای:
- هر قدر غذا را بیشتر بجوید احتمال پیدایش سنگهای کلیوی را کاهش می دهید.
- از مصرف غذاهایی که مخالف طبع شما هستند یا به زبان ساده به شما نمی سازند؛ بپرهیزید.
- پرخوری یکی از عوامل پیدایش این سنگهاست از این عامل تخریب جسم و روح فاصله بگیرید.
- هرگونه ضعف در کارکرد معده؛ می تواند سبب ساز بروز این سنگها باشد؛ بنابراین اگر دچار نفخ، درد یا سوزش معده، ترش کردن، سنگینی معده بعد از غذا و مانند آن هستید؛ نسبت به درمان آن اقدام کنید.
- مصرف پروتئین های حیوانی(انواع گوشت، تخم مرغ و لبنیات) را به حدّاقل مورد نیاز کاهش دهید. در مورد مصرف گوشت های مانده و کهنه(از جمله گوشت های یخی و فریزری، سوسیس، کالباس، همبرگر و …)، ماهی شور و پاچه، دقّت بیشتری کنید.
- مصرف این موادّ غذایی را نیز حتّی المقدور کاهش دهید یا قطع کنید: انواع شیرینی مصنوعی و شیرینی های قنّادی، قهوه، چای، انواع شکلات و کاکائو، انواع نوشابه ها، بادام زمینی، اسفناج، آجیل های بوداده و …
- مصرف نمک را تعدیل کنید و ترجیحاً به جای نمک های تصفیه شده از نمک دریا یا معدنی استفاده کنید.
- در شهرهایی که آب سنگینی دارند؛ از آب جوشیده و یا در صورت امکان از آب چشمه یا قنات استفاده کنید.
- مصرف انواع میوه و سبزی را در رژیم غذایی خود افزایش دهید.
- درمان سنگ کلیه بدون اقدام برای درمان یبوست بیمار، کاری است عبث و بی نتیجه. بسیاری از مواقع، تنها با درمان یبوست، سنگ کلیه بیمار هم درمان می شود.
- شاید یک معیار ساده برای درک این که آب بدن کافی است یا خیر آن است که به رنگ ادرار توجّه کنیم؛ اگر رنگ ادرار به سمت زرد پررنگ میل کرد یا بوی آن تند شد؛ احتمالاً نیاز به مصرف آب بیشتری دارید؛ امّا این مسأله هرگز به آن معنا نیست که آب درمانی به شیوه رایج(گاهی تا ۱۳ لیوان آب در روز) را به عنوان درمان سنگ کلیه توصیه کنیم؛ چرا که این کار، سنگ کلیه و بیمار، هر دو را با هم نابود می کند. بنابراین میزان مصرف آب را بر اساس درخواست عاقلانه بدن – یعنی همان احساس تشنگی – تنظیم کنید.
2-2 - سایر توصیه ها:
- فعّالیت سنگین و تعریق بیش از حد، زمینه ساز تشکیل سنگ کلیوی است؛ امّا بی حرکتی عاملی خطرناکتر است؛ لذا سعی کنید فعّالیت مناسب روزانه خود را حفظ کنید. تجربه نشان می دهد که انجام روزانه ورزش هایی مانند طناب زدن، به دفع بهتر سنگ کلیه کمک می کند.
- گرم نگه داشتن کلیه ها از اصول مهمّ درمانی سنگ کلیه – و بسیاری دیگر از بیماری های کلیه – در طبّ قدیم است. بستن شال به ویژه در فصول سرد سال بر روی کلیه ها را به خصوص به کسانی که دچار عود مکرّر سنگ کلیه هستند؛ توصیه می کنیم. ماساژ کلیه ها با روغن های مناسب – زیتون، کنجد، سیاهدانه، بادام تلخ، هسته قیسی و … – هم تأثیر شایانی در درمان سنگ کلیه دارد. اثر اصلی این دو کار، افزایش جریان خون کلیوی و کارکرد بهتر آن است.
- حجامت: حجامت و به ویژه حجامت کلیه ها از درمانهای مناسب برای دفع سنگهای کلیوی است. گاه بلافاصله پس از حجامت، دفع سنگ آغاز می شود. بنابراین و به ویژه در کسانی که علایم سنگینی و غلظت خون دارند؛ نباید از انجام حجامت غافل شد.
ج – درمان های دارویی:
درمانهای دارویی ذکر شده در کتب طب سنتی بسیار متنوع و بر اساس انواع سنگها و مزاج بیمار متفاوتند. درمانهایی که در ادامه به آنها اشاره می شود؛ درمانهایی هستند که ساده و قابل اجرا بوده؛ در عین حال بر روی اکثر سنگها مؤثر هستند.
- سیاهدانه-عسل : ۱۰۰گرم سیاهدانه را آسیاب کنید و بلافاصله با یک کیلو عسل مخلوط کنید و ۳-۲ ماه روزی ۳ قاشق چایخوری از آن میل کنید. این ترکیب فوق العاده، یک سنگ شکن قوی برای سنگ های کلیوی و صفراوی است؛ رگ های بسته قلبی را باز می کند؛ فشار خون را تنظیم می کند و ….
- پوسته درونی سنگدان مرغ(یا سایر پرندگان): این پوسته زرد رنگ را تمیز کرده، شسته، خشک و آسیاب کنید و روزی ۲ بار و هر بار نصف قاشق چایخوری از آن را میل کنید. البته به علت تلخی این دارو، بهتر است آن را با کمی عسل مخلوط کرده خمیر نسبتا سفتی بسازید و این خمیر را در یخچال بگذارید تا خودش را بگیرد. حالا به راحتی می توانید از این خمیر قرص هایی تهیه نموده و میل کنید. راه مناسب دیگر، ریختن این پودر در کپسول است. ممکن است اطرافیان نسبت به غیربهداشتی بودن این ترکیب به شما هشدار بدهند امّا می توانید مطمئن باشید که با مصرف این داروی سنگ شکن قوی دچار هیچ مشکلی نخواهید شد.
- تراشه پوست خربزه: قبل از استفاده از خربزه، آن را بشویید و پوست روی آن( که دارای طرح و خط است) را نازک بتراشید( مثل تراشیدن پوست هویج). این تراشه ها را خشک و آسیاب کرده روزی ۲ یا ۳ بار و هر بار نصف قاشق چایخوری از آن را با کمی عسل مصرف کنید.
- تخم خربزه: تخم خربزه و صیفی جات مشابه مثل گرمک و طالبی را دور نریزید. آنها را جمع کنید و روزی یک یا دو قاشق غذاخوری از آنها را به صورت خام، آرام آرام بجوید تا شیره آنها کاملا کشیده شود؛ سپس تفاله را بیرون بریزید.
- خاکستر سوزانده کلم قمری: روزی ۲ یا ۳ بار و هر بار نصف قاشق چایخوری از آن را با کمی عسل میل کنید.
- خاکستر چوب انگور: می توانید آن را مشابه خاکستر کلم قمری مصرف کنید. راه بهتر این است که چوب درخت انگور( که هر قدر پیرتر و کلفت تر باشد اثر بهتری خواهد داشت) را روی حرارت بگیرید تا سرخ شود؛ سپس آن را در ظرف آبی فرو ببرید و این کار را چند بار تکرار کنید؛ سپس این آب را به تدریج مصرف کنید که یکی از بهترین داروهای سنگ شکن است. آب برگ انگور و اشک درخت انگور هم از خاصیت سنگ شکنی مناسبی برخوردارند.
- قطعه ای هندوانه را با پوست و تخمه های آن خرد کرده، مدتی آرام بجوشانید تا آب آن غلیظ شود و آن را صاف کنید. به این آب صاف کرده کمی سرکه بیافزایید و به تدریج مصرف کنید.
- ترب سیاه: مصرف ترب سیاه به اشکال گوناگون در درمان سنگ های کلیوی بسیار مفید است. یک راه ساده آن است که ترب سیاه را(ترجیحاً با برگ و پوست و ریشه) آبگیری کنیم و روزی ۲-۱ استکان مصرف کنیم. امّا با توجّه به طعم نامطلوب، ایجاد نفخ شدید و مسایلی از این دست بهتر است آب ترب را کاملاً با عسل شیرین کنیم که البته این روش هم در بسیاری از موارد نمی تواند مشکل را حل کند و لذا خیلی ها از خیر مصرف این داروی مفید می گذرند. امّا مرحوم دکتر عبدالله احمدیه، برای مصرف ترب سیاه راه مناسبی را پیشنهاد کرده اند که به نظر می رسد برای عموم بیماران قابل انجام باشد: «ترب سیاه را به ورقه های نازک برش داده دو طرف هر ورقه را کمی عسل بمالید(مثل مالیدن کره روی نان)؛ سپس این ورقه ها را در سبدی قرار دهید تا این عسل ها کم کم به درون ظرفی که در زیر سبد قرار می دهید بچکند. عسلی که به این ترتیب جمع می شود ضمن دارا بودن عصاره ترب سیاه، برای مصرف کننده هم مشکل چندانی ایجاد نمی کند.»
- سایر داروها:
داروهای ذیل؛ داروهایی ساده و در دسترس هستند که در دفع سنگهای کلیوی مؤثر هستند که یکی یا تعدادی از آنها را با هم و به روشهای گوناگون مثل جوشاندن یا دم کردن می توانید استفاده کنید:
داروهای خنک: کاکل ذرّت، دم گیلاس و آلبالو، خارخسک، خارشتر، تخم کاسنی، عنّاب، بنفشه، تخم هندوانه، پوست هندوانه، تخم کاهو، کاکنج(عروسک پشت پرده) و ….
داروهای گرم: تخم رازیانه، پونه، پرسیاوشان، تخم کرفس، بادرنجبویه، تخم خربزه، افتیمون، گزنه، سداب، بنصر و ….
دو نسخه برای افرادی که غذاهای خنکی به آنها می سازد:
- (خارشتر، یک قاشق مربّاخوری) + (دم گیلاس یا کاکل ذرّت، یک قاشق غذاخوری) + (تخم خربزه، یک قاشق مربّاخوری):
- (خارشتر، یک قاشق مربّاخوری) + (خارخسک یا تخم هندوانه، یک قاشق مربّاخوری) + (تخم خربزه یا تخم کرفس یک قاشق مربّاخوری): به همان شیوه فوق مصرف شود.
دو نسخه برای افرادی که غذاهای گرمی به آنها می سازد:
- (گزنه یا پونه، یک قاشق غذاخوری) + (تخم خربزه یا تخم کرفس، یک قاشق مربّاخوری) + (خارشتر یا خارخسک، یک قاشق مربّاخوری)
- (بادرنجبویه یک قاشق غذاخوری یا تخم رازیانه، یک قاشق مربّاخوری) + (تخم خربزه یا تخم کرفس، یک قاشق مربّاخوری) + (دم گیلاس یا کاکل ذرّت، یک قاشق غذاخوری)
روش آماده سازی داروها: همه داروهای هر فرمول را با هم و با ۲ لیوان آب روی شعله کم بجوشانید تا یک استکان از آن بماند. آن را صاف کرده شیرین نموده میل نمایید. این کار را روزی یک بار و به مدّت یکی دو ماه انجام دهید.
نکته: بهتر است حتّی در بیماران گرم مزاج هم تا حدّی غلبه با داروهای گرم باشد.
- عرقیات گیاهی
یک راه مناسب و ساده تر، استفاده از عرقیات گیاهی است. پیشنهاد من به این شرح است:
- برای افراد گرم مزاج:
(عرق خارشتر، یک قسمت) + (عرق خارخسک یا عرق کاسنی، یک قسمت) + (عرق بابونه، یک قسمت)
- برای افراد سرد مزاج:
(عرق خارشتر، یک قسمت) + (عرق بابونه، یک قسمت) + (عرق بادرنجبویه یا اسطوخدّوس، یک قسمت)
این عرق ها را با هم مخلوط کنید و روزی ۳-۲ استکان تا یکی دو ماه میل کنید.
آیا لازم است دفع سنگ کلیه را به چشم دید؟
انتظار بسیاری از بیماران آن است که سنگ کلیه دفع شود و اگر چنین اتّفاقی نیفتد فکر می کنند که درمان نشده اند؛ در حالی که این تصوّر به این دلایل نادرست است:
- اثربخشی داروهای فوق الذّکر، اکثراً به صورت حل کردن سنگ است و لذا دفع سنگ عملاً احساس نخواهد شد.
- معیار اصلی در طبّ اسلامی برای درمان بیماری، از بین رفتن علایم بیماری است(که این خود، بحث مفصّل و جداگانه ای را می طلبد). بنابراین وقتی که بیمار، مدّتهاست که هیچ گونه درد یا ناراحتی ندارد و بدن او هیچ گونه علایم هشدار دهنده ای صادر نمی کند می تواند از سلامت خود مطمئن باشد. وسواس در انجام اقدامات تشخیصی در این حال غلط است. چنانکه گفتیم بسیاری از ما در طول زندگی خود دچار سنگ های بی علامت و گذرا در کلیه می شویم که می آیند و می روند و هیچ گاه از وجود آنها مطّلع نمی شویم؛ بنابراین همان گونه که کسی از ترس این سنگ ها مرتّباً سونوگرافی کلیه انجام نمی دهد؛ بیماری که با انجام دستورات طبّ سنّتی، علایم بیماری اش کاملاً از بین رفته اند هم نیازی به اقدامات تشخیصی اضافه ندارد و می تواند مطمئن باشد که در صورت رعایت دستورات بهداشتی(و به ویژه دستورات تغذیه ای که در این مقاله ذکر شد)؛ دیگر شاهد سنگ اندازی کلیه! در زندگی آرام خود نخواهد بود.
آیا ماء الشّعیر در درمان سنگ کلیه مفید است؟
یکی از عقاید رایج در بین عموم مردم، اصرار به مصرف ماء الشّعیر برای دفع سنگ کلیه است. در این رابطه دو نکته قابل ذکر است:
۱- آنچه که به عنوان ماء الشّعیر در شیشه های نوشابه در مغازه ها عرضه می شود، نسبتی با ماء الشّعیر طبّی ندارد. ماء الشّعیر طبّی به زبان ساده لعاب حاصل از جوشاندن جوی پوست کنده است که کاربردهای درمانی زیادی دارد.
۲- «جو» طبعی سرد و خشک دارد؛ بنابراین نوشابه های ماء الشّعیر اگر هم اثری در دفع سنگ کلیه داشته باشند؛ تنها برای افراد بسیار گرم مزاج قابل استفاده اند و برای سایرین می توانند عوارض مختلفی به جای بگذارند. لذا بهتر است عموم بیماران از مصرف آنها خودداری کنند.
کلیه سنگ ساز
بیمارانی هستند که مکرّرا دچار سنگ کلیه می شوند. طبّ کلاسیک به این بیماران القا می کند که ایراد از کلیه شماست و این حالت تا آخر عمر با شما خواهد بود. امّا واقعیت این نیست؛ بلکه اکثر این افراد را کسانی تشکیل می دهند که اقدامات درمانی متعدّدی انجام می دهند؛ امّا از انجام کارهای پیشگیرانه غافلند. به همه این بیماران توصیه می کنم که اقدامات پیشگیرانه ذکر شده در این مقاله (به ویژه اقدامات مربوط به اصلاح تغذیه و کارکرد دستگاه گوارش) را جدّی بگیرند تا کم کم تهمت سنگ ساز بودن از ساحت کلیه آنها پاک شود. در افراد معدودی به علّت عدم توانایی کلیه برای دفع موادّ محلول در آب منطقه سکونت، این مشکل تکرار می شود که به این افراد توصیه می کنیم که میزان حدّاقلّی از دارو(مثلاً روزی نصف استکان عرق خارشتر) را مصرف کنند. البته بهتر است هر چند وقت یک بار دارو برای مدّتی قطع شود یا آن که به تناوب از داروهای مختلف استفاده شود تا عوارض مصرف طولانی دارو بر بدن به حدّاقل برسد.
روزه و سنگ کلیه
کسانی که اصطلاحا کلیه سنگ ساز یا بیماری های شدید کلیوی دارند یا پیوند کلیه شده اند؛ در بسیاری از موارد با مشورت پزشک معالج و با رعایت مواردی که مانع از غلیظ شدن خون و ادرار می شود؛ قادر به روزه داری هستند. حتّی تحقیقات انجام شده در مورد بیماران پیوندی که آزمایش های طبیعی داشته اند نشان داده است که روزه داری هیچ اختلالی در آزمایش های آنها ایجاد نکرده است. تجربه به من نشان می دهد که اکثر کسانی که به اصطلاح کلیه سنگ ساز دارند با رعایت موارد تغذیه ای ذکر شده و نیز مصرف حدّاقل دارو(مثلا نصف استکان عرق خارشتر در افطار و سحر)، به راحتی و بدون مشکل خاصّی قادر به روزه داری خواهند بود.
منبع : رضوی